Katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania, ya mwaka 1977, licha ya kuwa msingi wa utawala na sheria nchini, imekuwa ikikabiliwa na changamoto kadhaa ambazo zimeibua mijadala kuhusu umuhimu wa kuifanyia marekebisho au kuandika katiba mpya. Baadhi ya mapungufu yake ni pamoja na:
1. Madaraka makubwa ya Rais: Katiba ya sasa inampa Rais madaraka makubwa, ikiwa ni pamoja na kuteua viongozi wakuu wa mihimili mingine ya serikali, kama vile Jaji Mkuu na viongozi wa vyombo vya usalama. Hii inachangia kudhoofisha uhuru wa mihimili ya dola, hususan Bunge na Mahakama.
2. Mgawanyo wa mamlaka kati ya Serikali ya Muungano na Serikali ya Zanzibar: Katiba haijaweka wazi mgawanyo wa mamlaka na rasilimali kati ya serikali hizi mbili. Hali hii imekuwa chanzo cha malalamiko kutoka Zanzibar kuhusu kushirikishwa kidogo katika maamuzi ya Muungano.
3. Ubunge wa kuteuliwa na Rais: Rais ana uwezo wa kuteua wabunge kumi (10) wa Bunge la Jamhuri ya Muungano, hali ambayo inaweza kudhoofisha uhuru wa Bunge na kuongeza uwezekano wa upendeleo wa kisiasa.
4. Ukosefu wa uwazi katika mfumo wa Tume ya Uchaguzi: Tume ya Taifa ya Uchaguzi (NEC) na Tume ya Uchaguzi Zanzibar (ZEC) zinakosolewa kwa kuwa chini ya ushawishi wa serikali na Rais, na hii inahusishwa na matatizo ya uwazi na haki katika mchakato wa uchaguzi.
5. Uhuru wa vyombo vya habari na haki za kiraia: Ingawa katiba inatambua haki za binadamu, sheria zinazosimamia vyombo vya habari na uhuru wa kujieleza zinatofautiana na katiba, na mara nyingi serikali hutumia sheria hizo kuzuia uhuru huo.
6. Taratibu za kufanyia mabadiliko katiba: Mchakato wa kufanyia marekebisho katiba ni mgumu na unahitaji nguvu kubwa ya kisiasa, jambo ambalo linaweza kuzuia mabadiliko muhimu ya katiba kufanyika kwa wakati.
7. Uwakilishi wa kijinsia: Ingawa katiba imeweka utaratibu wa kuwajumuisha wanawake kwa kiasi fulani katika Bunge, bado uwiano wa kijinsia katika ngazi mbalimbali za uongozi na uwakilishi si wa kuridhisha.
Mapungufu haya yamepelekea harakati za kudai katiba mpya ambayo itajumuisha matakwa ya wananchi, itakayoboresha uwiano wa madaraka, haki za kiraia, na mfumo wa uchaguzi, na pia kuhakikisha uwazi na uwajibikaji zaidi katika uongozi.
1. Madaraka makubwa ya Rais: Katiba ya sasa inampa Rais madaraka makubwa, ikiwa ni pamoja na kuteua viongozi wakuu wa mihimili mingine ya serikali, kama vile Jaji Mkuu na viongozi wa vyombo vya usalama. Hii inachangia kudhoofisha uhuru wa mihimili ya dola, hususan Bunge na Mahakama.
2. Mgawanyo wa mamlaka kati ya Serikali ya Muungano na Serikali ya Zanzibar: Katiba haijaweka wazi mgawanyo wa mamlaka na rasilimali kati ya serikali hizi mbili. Hali hii imekuwa chanzo cha malalamiko kutoka Zanzibar kuhusu kushirikishwa kidogo katika maamuzi ya Muungano.
3. Ubunge wa kuteuliwa na Rais: Rais ana uwezo wa kuteua wabunge kumi (10) wa Bunge la Jamhuri ya Muungano, hali ambayo inaweza kudhoofisha uhuru wa Bunge na kuongeza uwezekano wa upendeleo wa kisiasa.
4. Ukosefu wa uwazi katika mfumo wa Tume ya Uchaguzi: Tume ya Taifa ya Uchaguzi (NEC) na Tume ya Uchaguzi Zanzibar (ZEC) zinakosolewa kwa kuwa chini ya ushawishi wa serikali na Rais, na hii inahusishwa na matatizo ya uwazi na haki katika mchakato wa uchaguzi.
5. Uhuru wa vyombo vya habari na haki za kiraia: Ingawa katiba inatambua haki za binadamu, sheria zinazosimamia vyombo vya habari na uhuru wa kujieleza zinatofautiana na katiba, na mara nyingi serikali hutumia sheria hizo kuzuia uhuru huo.
6. Taratibu za kufanyia mabadiliko katiba: Mchakato wa kufanyia marekebisho katiba ni mgumu na unahitaji nguvu kubwa ya kisiasa, jambo ambalo linaweza kuzuia mabadiliko muhimu ya katiba kufanyika kwa wakati.
7. Uwakilishi wa kijinsia: Ingawa katiba imeweka utaratibu wa kuwajumuisha wanawake kwa kiasi fulani katika Bunge, bado uwiano wa kijinsia katika ngazi mbalimbali za uongozi na uwakilishi si wa kuridhisha.
Mapungufu haya yamepelekea harakati za kudai katiba mpya ambayo itajumuisha matakwa ya wananchi, itakayoboresha uwiano wa madaraka, haki za kiraia, na mfumo wa uchaguzi, na pia kuhakikisha uwazi na uwajibikaji zaidi katika uongozi.
